پارادایم پژوهشی (Research Paradigms) | مبانی، انواع و کاربردها در تحقیق علمی

در این مقاله از وب‌سایت علمی‌نو با پارادایم‌های پژوهشی (Research Paradigms) آشنا می‌شوید؛ از تعریف و تاریخچه گرفته تا انواع پارادایم‌ها مانند اثبات‌گرایی، تأویل‌گرایی و انتقادی. اگر در مسیر تحقیق علمی هستید، این راهنما را از دست ندهید.

تعریف و مفهوم کلی پارادایم پژوهشی

پارادایم پژوهشی در لغت با توجه به فرهنگ لغت Merriam-Webster ، این گونه تعریف می‌شود که "یک چارچوب فلسفی و نظری از یک مکتب علمی یا رشته ای است که در آن نظریه ها ، قوانین و کلیات و آزمایشات انجام شده در حمایت از آن‌ها تدوین می شوند."

به طور کلی، پارادایم پژوهشی به مجموعه‌ای از باورها، ارزش‌ها، مفروضات فلسفی و اصولی گفته می‌شود که چارچوب کلی تفکر یک پژوهشگر درباره واقعیت، دانش و روش‌های کسب آن را شکل می‌دهد. پارادایم‌ها نقش راهبردی در انتخاب رویکرد پژوهشی، روش تحقیق و تحلیل داده‌ها دارند. هر پژوهشگر پیش از انتخاب روش‌های تحقیق باید پارادایم خود را مشخص کند تا مسیر پژوهش او سازگار، معنادار و منسجم باشد.

معادل انگلیسی پارادایم پژوهشی

معادل واژه انگلیسی پارادایم یا فلسفه پژوهش Research Paradigms است. که در مسیر یادگیری پژوهش بسیار واجب است که با این مفهوم آشنا شوید.

تعریف کوتاه پارادایم‌های پژوهش

پارادایم پژوهشی، بنیان فلسفی و فکری پژوهش است که دیدگاه محقق درباره ماهیت واقعیت، دانش و روش بررسی آن را تعیین می‌کند.

تاریخچه و سیر تکامل مفهوم پارادایم

مفهوم پارادایم برای نخستین بار توسط توماس کوهن (Thomas Kuhn)، فیلسوف علم، در کتاب معروفش "ساختار انقلاب‌های علمی" (1962) معرفی شد. او پارادایم را به‌عنوان یک چارچوب فکری غالب در علم تعریف کرد که در هر دوره زمانی مشخص، نوع نگاه دانشمندان به جهان را تعیین می‌کند. 

در طول زمان، پارادایم‌های متعددی در علوم انسانی و اجتماعی به وجود آمدند و تحول یافتند، مانند تحولی که از اثبات‌گرایی به سمت تأویل‌گرایی و سپس پساپوزیتیویسم و پارادایم انتقادی رخ داد. امروزه پژوهشگران با ترکیب یا نقد پارادایم‌های موجود به توسعه پارادایم‌های جدید نیز می‌پردازند.

 اهمیت و کاربرد پارادایم تحقیق

پارادایم یا فلسفه نویسنده یک مطالعه برای ادامه مسیر پژوهشی آن (در هر حوزه‌ای) بسیار حائز اهمیت است. از جمله کاربرد‌های این موضوع موارد زیر است:

• تعیین‌کننده مسیر کلی پژوهش و انتخاب روش‌های مناسب تحقیق
• ایجاد انسجام میان اهداف، فرضیات، روش‌ها و ابزار گردآوری داده‌ها
• کمک به درک بهتر از نتایج و تفسیر آن‌ها در بستری نظری
• فراهم کردن چارچوبی روشن برای ارتباط بین نظریه و عمل
• جلوگیری از تضادهای فلسفی در اجرای تحقیق

پارادایم پژوهشی بر چه اساسی بنا می‌شود؟

اکنون ممکن است شما بپرسید ، چه چیزی یک الگوی تحقیقاتی را تشکیل می دهد؟ چگونه پارادایم تشکیل و طبقه بندی می شود؟

چارچوب پارادایم تحقیق توسط سه محور اصلی تعیین می شود: هستی شناسی ، معرفت شناسی و روش شناسی. برخی از محققان اخیراً شروع به افزودن محور دیگری برای پارادایم های تحقیق به نام اخلاق کرده اند. با این حال ، این مقاله فقط در مورد سه جنبه قبلی بحث خواهد کرد ، که در کنار هم الگوی تحقیق را تعریف می کنند و پایه ای را برای ساختن پروژه تحقیقاتی خود فراهم می کنند.

هستی شناسی مطالعه یا Ontology ماهیت واقعیت آن مطالعه است. آیا یک واقعیت واحد ، واقعیت های متعدد یا اصلاً واقعیتی وجود ندارد؟ این موارد سؤالاتی است که فلسفه هستی شناسی سعی در پاسخگویی دارد. نمونه بارز استفاده از یک سوال هستی شناختی این است که "آیا زمین گرد است؟" دو فرضیه به وجود می‌آید: بله یا خیر.

با توجه به این موضوع در مورد پروژه تحقیقاتی خود فکر کنید. یعنی آیا یک واقعیت واحد در تحقیقات شما وجود دارد؟ اگر یک محقق پزشکی هستید ، پاسخ احتمالاً بله است. شما به دنبال نتایج خاص هستید که در حالت ایده آل پاسخ های واضح بله یا خیر دارند. اگر شما یک انسان شناس هستید ، احتمالاً یک پاسخ واضح و مشخص به سؤال تحقیق شما وجود ندارد ، اما چندین واقعیت ممکن است ، و نتایج مطالعه از طریق دیدگاه یا پارادایم محقق تفسیر می شود.

معرفت شناسی مطالعه یا Epistemology دانش و چگونگی شناخت واقعیت است و راه های کسب دانش و چگونگی اعتبار آن دانش را در بر می گیرد. یک سوال نمونه که اغلب در معرفت شناسی استفاده می شود "چگونه می‌توان دانست که آیا زمین گرد است یا خیر؟" 
این ستون پارادایم پژوهشی، مطالعات پژوهشی را به مطالعات کمی و کیفی تقسیم می کند.

روش شناسی مطالعه یا Methodology  به طور مختصر چگونگی بررسی دانش به دست آمده است. پرداختن به این ستون منجر به جمع آوری و تجزیه و تحلیل داده‌ها می شود.
محقق پزشکی ممکن است یک روش تحقیقاتی ایجاد کند که شامل یک کارآزمایی بالینی باشد ، در طی آن آزمایش های خون که پروتئین خاصی را اندازه گیری می کند انجام می شود. این نتایج سپس با تمرکز بر تفاوت در گروه‌ها مورد تجزیه و تحلیل قرار می گیرد. از طرف دیگر ، انسان شناس ممکن است مشاهدات را انجام دهد یا مصاحبه هایی را برای تعیین جنبه‌های خاص واقعیت در چارچوب فرهنگ یک گروه انجام دهد. در این شرایط، پاسخ بله یا خیر جستجو نمی شود اما حقیقت کشف می‌شود.

انواع پارادایم مطالعه پژوهشی

پارادایم‌ها ممکن است متنوع و وابسته به دیدگاه نظری باشند، اما رایج‌ترین دسته‌بندی آن‌ها شامل موارد زیر است:

پارادایم اثبات‌گرایی (Positivism)

ویژگی‌های این نوع دیدگاه نویسنده شامل:

• واقع‌گرا و عینی‌نگر
• تاکید بر مشاهده، اندازه‌گیری و تحلیل آماری
• رایج در علوم طبیعی و برخی شاخه‌های علوم اجتماعی

 پارادایم پسا اثبات‌گرایی (Post-Positivism)

ویژگی‌های این نوع دیدگاه مطالعه شامل:

• پذیرش نسبی بودن دانش
• استفاده از روش‌های کمی، اما با درک محدودیت‌های آن

 تأویل‌گرایی (Interpretivism)

ویژگی‌های آن شامل: 

• تاکید بر درک ذهنی و تجربیات انسانی
• استفاده از روش‌های کیفی مانند مصاحبه و تحلیل محتوا

 پارادایم انتقادی (Critical Theory)

در این پارادایم پژوهشی، نویسنده به موارد زیر می‌پردازد:

• بررسی نابرابری‌ها، قدرت و ساختارهای اجتماعی
• پژوهش در راستای تغییر اجتماعی و عدالت

پارادایم عمل‌گرا (Pragmatism)

این نوع پارادایم به طور کاملا خلاصه ویژگی‌های زیر را دارد: 

• انعطاف‌پذیر، نتیجه‌گرا
• ترکیب روش‌های کمی و کیفی بر اساس مسئله پژوهش

چالش‌ها و مشکلات پژوهشگران در فلسفه پژوهش

بسیاری از پژوهشگران، در مسیر پژوهش،‌ مشکلات فراوانی دارند که شامل: 

• عدم آگاهی نظری کافی: بسیاری از دانشجویان بدون شناخت دقیق پارادایم، وارد فرآیند پژوهش می‌شوند.
• تناقض بین روش و پارادایم: استفاده ناهماهنگ از روش تحقیق و پارادایم باعث سردرگمی در تحلیل و تفسیر داده‌ها می‌شود.
• مشکل در نگارش بخش روش‌شناسی: توضیح فلسفه تحقیق برای برخی محققان دشوار است.
• عدم پذیرش در داوری مقالات: گاهی در داوری علمی، عدم تطابق پارادایم با رویکرد پژوهش باعث رد مقاله می‌شود.

مثال‌ها و نمونه‌های کاربردی از پارادایم‌های پژوهشی

• در یک پژوهش پزشکی، محقق با پارادایم اثبات‌گرا از طریق آزمون‌های آماری اثر داروی خاصی را بررسی می‌کند.
• در یک پژوهش روان‌شناسی، پژوهشگر با پارادایم تأویل‌گرا به تحلیل تجربیات مراجعان از درمان می‌پردازد.
• در مطالعات توسعه پایدار، پژوهشگران پارادایم انتقادی را به‌کار می‌گیرند تا تأثیر سیاست‌های زیست‌محیطی را بر اقشار آسیب‌پذیر بررسی کنند.

شما در تحقیقات خود بیشتر به کدام پارادایم پژوهشی تمایل دارید؟ آیا تجربه‌ای از تغییر پارادایم تحقیق در طول مسیر پژوهش داشته‌اید؟
دیدگاهتان را با ما به اشتراک بگذارید!