چه کسی می‌تواند نویسنده مقاله باشد؟ (بر اساس دستورالعمل ICMJE)

نویسندگی مقالات علمی یکی از اصولی‌ترین و مهم‌ترین بخش‌های فرآیند تحقیقاتی است. نویسندگان مقالات علمی نه‌تنها باید از دانش و تخصص بالایی برخوردار باشند، بلکه باید مسئولیت‌های اخلاقی و قانونی خاصی را نیز پذیرا شوند. در این مقاله، به بررسی آنچه که به عنوان "نویسنده مقاله" در مقالات علمی شناخته می‌شود، خواهیم پرداخت و معیارهای تعیین نویسندگی در مقالات علمی را طبق استانداردهای بین‌المللی، به ویژه اصول ICMJE، بررسی خواهیم کرد.

تعریف نویسنده مقاله

در مقالات علمی، نویسندگان به افرادی اطلاق می‌شوند که در مراحل مختلف تحقیق مشارکت دارند و سهم قابل‌توجهی در نگارش، تحلیل داده‌ها، طراحی تحقیق، و یا نوشتن مقاله دارند. طبق استانداردهای ICMJE (کمیته بین‌المللی اخلاق در نشریات پزشکی)، نویسنده باید در یکی از مراحل اساسی تحقیق نقش داشته باشد تا به عنوان نویسنده شناخته شود. این مراحل شامل تدوین ایده تحقیق، جمع‌آوری داده‌ها، تجزیه و تحلیل داده‌ها، نوشتن مقاله، و نظارت بر تکمیل پروژه است.

عوامل تعیین‌کننده نویسندگی

بر اساس معیارهای ICMJE، تنها افرادی که در این فرآیندها مشارکت داشته‌اند می‌توانند به عنوان نویسنده شناخته شوند. این معیارها عبارتند از:

1. مشارکت در طراحی تحقیق یا تحلیل داده‌ها
   شخص باید در طراحی تحقیق یا تجزیه و تحلیل داده‌ها نقش مهمی ایفا کرده باشد. این مشارکت می‌تواند به‌طور عملی یا نظری باشد.

2. نویسندگی یا ویرایش مقاله
   شخص باید نقش مستقیم در نوشتن یا ویرایش مقاله علمی داشته باشد. این نقش باید به‌طور معناداری در بخش‌های مختلف مقاله، به‌ویژه در نوشتن قسمت‌های اصلی مانند مقدمه، بحث، یا نتیجه‌گیری، ظاهر شود.

3. تصمیم‌گیری در انتشار نتایج تحقیق
   نویسنده باید مسئولیت تصمیم‌گیری درباره انتشار نتایج تحقیق را بپذیرد و درگیر فرآیند داوری همکاران (peer review) باشد.

معیارهای نویسندگی طبق ICMJE

کمیته بین‌المللی اخلاق در نشریات پزشکی (ICMJE) چهار معیار اصلی برای تعیین نویسندگان مقاله علمی معرفی کرده است. این معیارها به‌منظور جلوگیری از نویسندگی بدون مشارکت واقعی و همچنین تشخیص نویسندگان جعلی یا غیرفعال طراحی شده‌اند:

1. مشارکت عمده در ایده‌پردازی یا طراحی تحقیق
   فرد باید در مرحله ابتدایی تحقیق، که به‌طور خاص شامل انتخاب موضوع و طراحی تحقیق است، مشارکت کرده باشد.

2. مشارکت در نوشتن پیش‌نویس مقاله یا اصلاحات آن
   فرد باید در فرآیند نوشتن مقاله مشارکت فعال داشته باشد. حتی اگر شخص در برخی بخش‌ها کمک کرده باشد، نمی‌توان وی را نویسنده حساب کرد.

3. مشارکت در تجزیه و تحلیل داده‌ها
   یک نویسنده باید در تحلیل و تفسیر داده‌ها سهمی اساسی داشته باشد. این شامل تجزیه و تحلیل آماری یا تفسیر نتایج آزمایش‌ها است.

4. تایید نهایی نسخه مقاله
   نویسندگان باید نسخه نهایی مقاله را تایید کرده و مسئولیت محتوای آن را بپذیرند.

همه کسانی که به عنوان نویسنده تعیین می‌شوند باید هر 4 معیار نویسندگی را داشته باشند و همه کسانی که این چهار معیار را دارند، باید به عنوان نویسنده معرفی شوند. این ضوابط، به منظور حفظ حق نویسندگی برای کسانی است که مستحق این اعتبار هستند و می‌توانند مسئولیت کار را به عهده بگیرند. این معیارها برای استفاده به عنوان وسیله‌ای برای رد صلاحیت همکارانی که به طریق دیگر معیارهای نویسندگی را دارند استفاده نمی‌شود. بنابراین، تمامی افرادی که معیار اول را دارند، باید فرصت شرکت در بررسی، تدوین و تأیید نهایی مقاله را داشته باشند.

افرادی که طرح را پیش‌ می‌برند و مسئول این طرح تحقیقاتی هستند، باید افرادی که واجد معیارهای نویسندگی هستند را شناسایی نموده و در حالت ایده‌آل باید این کار را هنگام برنامه‌ریزی پروژه انجام دهند، و اصلاحات را همزمان که طرح پیشرفت می‌کند، انجام دهند.

به خاطر داشته باشید که وظیفه سردبیران مجلات این نیست که تعیین کنند چه کسی صلاحیت نویسنده بودن در مطالعه را دارد و چه کسی ندارد. اگر درمورد اینکه چه کسی واجد شرایط نویسندگی است، توافقی حاصل نشد، باید از مؤسسه یا مؤسسه‌هایی که کار در آن انجام شده است خواسته شود تا بررسی کنند، نه سردبیر مجله!

تفاوت بین نویسنده و مشارکت‌کننده

نکته مهم این است که در برخی از مقالات علمی، افراد زیادی ممکن است در تحقیق یا نگارش مقاله مشارکت داشته باشند، اما تنها کسانی که معیارهای ICMJE را برآورده می‌کنند، به‌عنوان نویسنده شناخته می‌شوند. دیگر افراد که در تحقیق نقش کمتری ایفا کرده‌اند یا به نوعی مشاوره علمی ارائه داده‌اند، به‌عنوان "مشارکت‌کننده" یا "مراجعه‌کننده" ذکر می‌شوند. این افراد معمولاً در بخش تقدیر و تشکر (Acknowledgments) مقاله ذکر می‌شوند.

از آن‌جا که در قسمت نویسنده‌ها بیان نمی‌شود که  چه مشارکتی مورد نیاز است که تا یک نفر واجد شرایط نویسنده بودن شود، برخی از مجلات اکنون اطلاعاتی را درمورد مشارکت هر فرد که نامش را به عنوان شرکت‌کننده در یک مطالعه ارسال شده است، حداقل برای تحقیقات اصیل (Original Research)، درخواست و منتشر می‌کنند. چنین سیاست‌هایی بسیاری از ابهامات پیرامون مشارکت‌ها را برطرف می‌کند، اما مسئله کمیت و کیفیت مشارکتی را که برای یک فرد که آیا واجد شرایط نویسندگی است یا خیر، حل نشده باقی می‌گذارد. بنابراین ICMJE معایرهایی را برای نویسندگی (authorship) ایجاد کرده است که می‌تواند توسط همه مجلات، از جمله مجلاتی که نویسندگان را از سایر مشارکت‌کنندگان در مطالعه متمایز می‌کند، استفاده شود.

چالش‌ها و اصول تعیین ترتیب نویسندگان (Authorship Order)

ترتیب نویسندگان یکی از حساس‌ترین و مهم‌ترین موضوعات در نویسندگی مقالات علمی است. این ترتیب معمولاً نشان‌دهنده میزان سهم و نقش افراد در انجام پژوهش و نگارش مقاله است. بااین‌حال، در عمل، تعیین ترتیب نویسندگان می‌تواند به یکی از چالش‌های اصلی تیم‌های تحقیقاتی تبدیل شود.

اصول کلی ترتیب نویسندگان

بر اساس توصیه‌های کمیته بین‌المللی ویراستاران مجلات پزشکی (ICMJE) و بسیاری از نهادهای پژوهشی:

• نویسنده اول معمولاً کسی است که بیشترین نقش را در ایده‌پردازی، طراحی مطالعه، جمع‌آوری داده‌ها، تحلیل نتایج و نگارش اولیه مقاله داشته است. این موقعیت به عنوان یکی از مهم‌ترین موقعیت‌های نویسندگی شناخته می‌شود.

• نویسندگان میانی معمولاً به ترتیب میزان مشارکت خود در پروژه فهرست می‌شوند، هرچند در برخی رشته‌ها ترتیب الفبایی یا دیگر معیارها هم رایج است.

• نویسنده آخر غالباً فردی است که سرپرستی کلی پروژه را بر عهده داشته (مثل استاد راهنما یا مدیر پژوهش)، و معمولاً نقش راهبری، تأمین منابع مالی و نظارت کلی را ایفا کرده است.

• در بعضی موارد، نویسندگان همکار اول (Co-first authors) یا همکار مسئول (Co-corresponding authors) معرفی می‌شوند. در این حالت توضیحاتی در پاورقی یا صفحه اول مقاله درج می‌شود که این نویسندگان سهم مساوی در کار داشته‌اند.

معیارهای مورد استفاده برای تعیین ترتیب نام نویسندگان در فهرست اسامی مقاله (Byline)^**، ممکن است متفاوت باشد و باید به طور جمعی توسط گروه نویسنده تصمیم‌گیری شود. از آن‌جا که ترتیب به روش‌های مختلفی تخصیص داده می‌شود، نمی‌توان به طور دقیق استنباط کرد که چه کسی در کدام جایگاه باشد. گاهی نیز ممکن است نویسندگان با تصمیم گروه، بخواهند ترتیب تألیف را در پاورقی مقاله توضیح دهند. اما، در تصمیم‌گیری درمورد ترتیب، نویسندگان باید توجه داشته باشند که بسیاری از مجلات تعداد نویسندگان فهرست شده را محدود می‌کنند. به طور مثال، National Library of Medicine، که به اختصار NLM نیز گفته می‌شود، تنها 24 نویسنده اول بعلاوه نویسنده آخر را در فهرست وارد می‌کند (در مواردی که تعداد نویسنده بیش از 25 نفر باشد).

** در مقاله‌های علمی، Byline به خط یا بخشی گفته می‌شود که فهرست کامل اسامی نویسندگان مقاله را، دقیقاً زیر عنوان مقاله، نمایش می‌دهد. این خط نشان‌دهنده‌ی ترتیب نویسندگان است و معمولاً بر اساس میزان مشارکت آن‌ها تنظیم می‌شود.

چالش‌های رایج در تعیین ترتیب نویسندگان

• اختلاف نظر: گاهی اوقات بین اعضای تیم درباره میزان مشارکت و جایگاه در لیست نویسندگان اختلاف پیش می‌آید.

• فشارهای بیرونی: در برخی موارد، به دلایل سیاسی، اداری یا حفظ روابط کاری، افراد بدون مشارکت واقعی در پروژه به لیست نویسندگان اضافه می‌شوند یا در رتبه‌های بالا قرار می‌گیرند که مغایر با اصول اخلاقی پژوهش است.

• تغییرات در طول پروژه: با پیشرفت پروژه، نقش برخی افراد ممکن است کم یا زیاد شود که نیاز به بازبینی و به‌روزرسانی ترتیب نویسندگان دارد.

راهکارها برای تعیین صحیح ترتیب نویسندگان

• تعیین توافق کتبی در آغاز پروژه: بهتر است در ابتدای شروع تحقیق درباره ترتیب نویسندگان و معیارهای آن توافق کتبی صورت گیرد.

• مستندسازی مشارکت‌ها: هر نویسنده باید سهم خود در بخش‌های مختلف پروژه (ایده‌پردازی، طراحی مطالعه، گردآوری داده‌ها، تحلیل داده‌ها، نگارش پیش‌نویس و بازبینی نهایی) را مستندسازی کند.

• مشورت با راهنما یا کمیته‌های اخلاق پژوهشی: در صورت بروز اختلاف، مشورت با استادان راهنما یا مراجعه به کمیته‌های اخلاق پژوهشی می‌تواند به حل مشکل کمک کند.

نویسنده مسئول (Corresponding Author)

در نگارش مقالات علمی، نویسنده مسئول (Corresponding Author) فردی است که مسئولیت اصلی برقراری ارتباط بین گروه نویسندگان و مجله علمی را بر عهده دارد. این نویسنده وظیفه دارد مقاله را به مجله ارسال کند، به مکاتبات داوران و ویراستاران پاسخ دهد، اصلاحات خواسته‌شده را انجام دهد، و نسخه نهایی مقاله را برای انتشار تأیید کند. همچنین پس از انتشار مقاله، پاسخگویی به پرسش‌های احتمالی خوانندگان یا رسانه‌ها بر عهده نویسنده مسئول است.

نویسنده مسئول باید آشنایی کامل با محتوای پژوهش داشته باشد، توانایی پاسخگویی علمی و دقیق را دارا باشد، و اصول اخلاق پژوهش را رعایت کند. در اغلب مقالات علمی، نام نویسنده مسئول با علامت ستاره (*) مشخص می‌شود و اطلاعات تماس او (از جمله آدرس ایمیل) در پایین صفحه درج می‌شود. لازم به ذکر است که نویسنده مسئول لزوماً نویسنده اول مقاله نیست و ممکن است به دلیل تجربه بیشتر یا ارتباطات علمی گسترده‌تر این مسئولیت به او سپرده شود. انتخاب صحیح نویسنده مسئول اهمیت بالایی دارد، زیرا این فرد نماینده کل گروه پژوهشی در مکاتبات رسمی و علمی محسوب می‌شود. اگرچه نویسنده مسئول، مسئولیت اصلی مکاتبات با مجله را بر عهده دارد، اما ICMJE توصیه می‌کند که ویراستاران نسخه‌هایی از تمام مکتبات را برای همه نویسندگان فهرست شده، ارسال کنند.

جایگاه نام نویسنده مسئول در مقاله: در فرمت بسیاری از مقالات علمی، نویسنده مسئول با علامت ستاره (*) در کنار نامش مشخص می‌شود و اطلاعات تماس (مثل ایمیل) او زیر فهرست نویسندگان می‌آید.

هنگامی که یک تیم متشکل از تعداد زیادی نویسنده، طرح را به سرانجام رسانده‌اند، تیم باید قبل از شروع کار تصمیم بگیرد که چه کسانی نویسنده هستند، و قبل از ارسال مقاله برای انتشار، تأیید کنند که چه کسی نویسنده مسئول است. همه اعضای گروهی که به عنوان نویسنده از آن‌ها نام برده می‌شود، باید هر چهار معیار برای نویسندگی، از جمله تأیید نسخه نهایی را داشته باشند و بتوانند مسئولیت عمومی طرح را به عهده بگیرند و به صحت کار همکاران دیگر اطمینان کامل داشته باشند. همچنین از نویسندگان انتظار می‌رود که فرم‌های Disclosure (افشاء) را تکمیل کنند.

برخی از تیم‌های بزرگ با چندین نویسنده، نام گروه، با یا بدون نام افراد، را به عنوان نویسنده تعیین می‌کنند. هنگام ارسال مقاله‌ای که توسط یک گروه نگارش شده است، نویسنده مسئول باید نام گروه را در صورت وجود مشخص کند، و به وضوح اعضای گروه را که می‌توانند اعتبار و مسئولیت طرح را به عنوان نویسنده بر عهده بگیرند، مشخص کند.

تفاوت ترتیب نویسندگان مقاله

در ذیل جدولی در خصوص سهم هر نویسنده و جایگاه او در ترتیب نویسندگان یک مقاله، به طور خلاصه آورده شده است: 

مشارکت‌کنندگانی که نویسنده مقاله نیستند!

مشارکت‌کنندگانی (Contributorship) که همه 4 معیار بالا را برای نویسنده مقاله نداشته باشند، نباید به عنوان نویسنده فهرست شوند، اما باید از آن‌ها قدردانی کرد. از جمله فعالیت‌هایی که به تنهایی (بدون مشارکت‌های دیگر) یک فرد را واجد شرایط برای نویسنده بودن نمی‌کند شامل:

• دریافت بودجه (Acquisition of funding)
• نظارت کلی (General Supervision) بر یک گروه تحقیقاتی
• پشتیبانی اداری (Administrative Support)
• کمک کردن در نگارش مقاله (Writing Assistance)
• ویرایش فنی (Technical Editing)
• ویرایش زبانی، و تصحیح است. (Language Editing & Proofreading)

کسانی مشارکت کافی برای قرار گرفتن در لیست نویسندگان را ندارند، ممکن است جداگانه یا با هم تحت عنوان یک گروه با یک عنوان از آن‌ها تقدیر و تشکر شود (مثلا محققان بالینی یا محققان شرکت کننده) و مشارکت‌های آن‌ها باید مشخص شود، مثلا به عنوان:

• Served as Scientific

• Critically reviewed the study proposal

• Collected Data

• Provided and cared for study patients

• Participated in writing or technical editing of the manuscript

چالش‌های نویسنده مقاله علمی

نویسندگی مقالات علمی، علاوه بر مزایا و اهمیت‌های آن، چالش‌ها و مشکلاتی را نیز به همراه دارد. این چالش‌ها ممکن است در طول فرآیند تحقیق، نگارش یا انتشار مقاله ایجاد شوند. در این بخش، به برخی از مهم‌ترین چالش‌ها اشاره خواهیم کرد:

1. چالش‌های اخلاقی در نویسندگی

یکی از چالش‌های اساسی در نویسندگی مقالات علمی، مسائل اخلاقی مرتبط با نویسندگی است. این چالش‌ها ممکن است شامل نویسندگی صوری (Ghostwriting) و سرقت علمی (Plagiarism) باشند. در بسیاری از موارد، نویسندگان ممکن است به دلایل مختلف (مانند فشار برای انتشار یا الزامات مؤسسات آموزشی) نام خود را به‌عنوان نویسنده مقاله درج کنند، بدون اینکه مشارکت واقعی در فرآیند تحقیق یا نگارش مقاله داشته باشند.

برای جلوگیری از این مشکلات، بسیاری از نشریات علمی و مؤسسات تحقیقاتی سیاست‌هایی را برای شفافیت در تعیین نویسندگان معرفی کرده‌اند که مطابق با استانداردهای ICMJE است.

2. اختلاف نظر در تعیین نویسندگان

در برخی از تحقیقات، به‌ویژه در پروژه‌های گروهی یا تحقیقاتی با تعداد زیادی از محققان، تعیین ترتیب نویسندگان یا حتی اینکه چه کسانی باید به‌عنوان نویسنده شناخته شوند، می‌تواند مشکل‌ساز باشد. این مشکلات ممکن است به‌ویژه در پروژه‌های تحقیقاتی بزرگ و بین‌المللی که تعدادی از محققان از کشورهای مختلف در آن مشارکت دارند، بیشتر به چشم بیاید.

برای حل این مشکل، برخی از تیم‌های تحقیقاتی پیش از شروع پروژه، توافق‌نامه‌هایی در مورد ترتیب نویسندگان و تقسیم وظایف نگارش مقاله تنظیم می‌کنند.

3. چالش‌های زبان و نگارش

نوشتن یک مقاله علمی با زبان دقیق و علمی نیازمند مهارت‌های ویژه‌ای است. زبان‌های مختلف ممکن است به شیوه‌های مختلفی مطالب علمی را بیان کنند و بنابراین نوشتن مقاله‌ای که نه‌تنها از نظر علمی دقیق باشد، بلکه از نظر نگارشی و زبان‌شناسی صحیح و شفاف باشد، چالشی بزرگ است.

در اینجا، کمک گرفتن از ویراستاران علمی و متخصصان زبان‌شناسی می‌تواند روند نوشتن مقاله را تسهیل کند و از اشتباهات زبانی و نگارشی جلوگیری نماید.

4. مشکلات ناشی از تأخیر در انتشار

گاهی اوقات، روند داوری مقالات علمی طولانی می‌شود و این تأخیر می‌تواند برای نویسندگان ناامیدکننده باشد. تأخیر در پذیرش یا رد مقاله می‌تواند محققان را از نظر زمانی تحت فشار قرار دهد و باعث شود که نتایج تحقیقات قدیمی شده و اهمیت خود را از دست بدهند.

برای مقابله با این مشکل، برخی از نویسندگان مقالات خود را در مجلات پیش‌چاپ (Preprint) منتشر می‌کنند تا سریع‌تر در دسترس قرار گیرد.

جمع‌بندی

نویسندگی مقالات علمی یکی از بخش‌های ضروری و حیاتی دنیای علمی است که بدون مشارکت نویسندگان با دانش و تخصص بالا، پیشرفت در تحقیقات غیرممکن خواهد بود. برای شناخته شدن به‌عنوان نویسنده، افراد باید طبق استانداردهای بین‌المللی مانند ICMJE مشارکت واقعی در تحقیق و نگارش داشته باشند.

در عین حال، نویسندگان با چالش‌هایی مانند مشکلات اخلاقی، اختلاف نظر در ترتیب نویسندگان، چالش‌های نگارشی، و تأخیر در انتشار روبه‌رو هستند که نیاز به مدیریت و تدابیر خاص دارند.

آگاهی از این مسائل می‌تواند به پژوهشگران و نویسندگان کمک کند تا در مسیر نگارش مقالات علمی موفق‌تر عمل کنند و به‌طور مؤثری در جامعه علمی سهم داشته باشند.

هر پژوهشی که با صداقت و شفافیت در بیان مسئولیت‌های نویسندگان همراه باشد، گامی است در مسیر علم پایدار. شما نیز با تعیین دقیق نویسنده مسئول و اعلام صحیح نویسندگان، نقش خود را در این حرکت علمی ایفا کنید.